“GAŃBA” – łosprołwki ze łopolskich wsiów [Wideo Stare Siołkowice]

Autor, dr. Wolfgang Lazik urodził się w Chróścicach. Do siedemnastego roku życia mieszkał w Siołkowicach Starych. W roku 1958 wyjechał z rodzicami do Niemiec. Obecnie mieszka w Bonn i żywo interesuje się historią i kulturą regionu, z którego pochodzi. Spisał  i dokonał nagrań w gwarze śląskiej z okolic Opola zasłyszane w młodości opowiadania z okolic Popielowa, Siołkowic, Chróścic i Dobrzenia. Zatytułował je “ŁOSPROŁWKI ZE ŁOPOLSKICH WSIÓW”. Jest też autorem słownika wyrazów górnośląskich, o którym  w liście z 2011 r. napisał m.in.

„ Ja ten słownik napisałem dla ludzi, którzy się górnośląskim językiem interesują. Szczególnie dla młodzieży, która często już nie jest w stanie miedzy językiem polskim a językiem górnośląskim rozróżniać. Córka jednego mojego kuzyna ma siedemnaście lat. Ona nie wiedziała co te słowo „kolouska” znaczy. Jak się to mówi po śląsku, „To mje dopoulyło”. Postanowiłem więc napisać ten mały słownik. W przedmowie opisałem dlatego kilka charakterystycznych cech górnośląskiego języka naszej okolicy. Brakuje tam jeszcze zarys gramatyki górnośląskiego języka. Jak zdrowie na to pozwoli, to i ten rozdział napiszę. Będzie to jednak trwać. Za tydzień się tego nie napiszę”

W nagraniu opowiadania wykorzystano zdjęcia wykonane w Siołkowicach w latach 1977 – 2006 przez p. Wolfganga Lazika i Manfreda Kolodzieja.

Wolfgang Lazik “GAŃBA” opowiadanie ze Starych Siołkowic w gwarze śląskiej – transkrypcja nagrania

Stare Siołkowice sų jednų ze noustarsych wsi we powjejcie łopolskí. Nie jes to blank zicher, ale Siołkowice juz były spóminane we starych papjórach, i mjały być uznane jako wjejś, we 1223 roku. Ludzie mjŷskali ale we Siołkowicach juz kâs duzej. Niedaleko łod Popjejlowskej Šose wykopali na polach groby, chtore pochodziyły ze casôw brųzu. Tedy ludzie robjyli jescy swojy noucyniy ze brųzu. We tych grobach noudli pórâ takich řecy. W nowsych łopisach jednak pisų, ize na placu Starych Siołkowic juz předtý musiejli mjŷskać ludzie, zgołaś za casôw robjyniou noucyniou ze kamjyniôw. Bez te wjeki Stare Siołkowice kâs uzyły. Nie yno rouz uzyli ludzie wojny, i îkse niescejścia. Niekjedy wyloła Łodra, i woda wsystko zniscyła, co ludzie zasiouli. We wsi mjejli ludzie potý wjelki głôd. Były tez lata, co mysy na polach wsystko zezarły. Niechtore lata były taky suche, co wsystko, co ludzie na polach zasiouli, poschło., Po takich suchych latach přisły câsto taky ciŷzky zimy, co wsystky łowocowe strómy pomařły., Zyciy we Siołkowicach nie było leky. Jak ludzió ze Siołkowic jakiś cas sło lepsej, to zaś sie co zrobjyło. Přisły do wsi stancki. Bez niechtore stancki we jedný roku chnet poła ludzi ze Siołkowic umarła. Niechtory sie zniechâciył, wsystko co mioł za pu darma předoł, i łopuściył Siołkowice. Jedni pośli do Moraw, a îksi zaś na drugi kóniec śwjata, do Braziljej. Siołkowice nie były taky wjelky jak dzisiej. Budynki stoły při dródze łod kościoła ouz do dzisejsej drógi na Sprysiowų Gôrâ. Na Gôrkâ, a na Klapac, sła yno ściezka do lasa. Ci ludzie, co w Siołkowicach łostali, był twardy, robotny lud. Łón sie po nouwjŷksych niescejściach zaś jakoś wyjachroł. W niechtorych latach, jak chto nie doł pozôr na łogjyń, to sie u niego napocło poulić., Poulyło sie tez, jak dzie udeřyło. Niedaleko stodołôw posadziyli ludzie strómy, chtore wysoko urosły. Były to wjųze, a niekjedy wysoky gruski. Jak kole tych stodołôw dzie udeřyło, to blyskawica udeřyła we te strómy. Bez łogjyń spoulyła sie we Siołkowicach we jedyn dziyń niekjedy całou wjejś. Po jedný wjelkí łogniu, we 1822 roku, załozyli ludzie w postřodku wsie doły. Zwali jy kałuzóma. We tych kałuzach mjejli chodziyno wodâ do gasyniou łognia. Te sikouwki, co tedy mjejli, były bardzo liche. Nosiyli do tego budynka, chtory sie poulył, wodâ we wjadrach. Ale te kałuze tez nie zawse pómôgły. Niechtory budynek sie nieskořej tez jescy wypoulył. Dziejcių robjyły te kałuze bez zimâ kâs radości. Robjyły se na tych zamařniŷntych kałuzach kjouzdacki. Pod kóniec zimy wyrųmbali chłopcy we lodzie kâse lodu. Po tych kâsach potý skoukali. Niechtoři byli, we tý skoukaniu po tych kâsach, bardzo sykowni. Łod casu do casu sie jednak jedyn łorygoł. To była před tych drugich wjelkou uciecha, bo tyn musioł drab lejciejć do dóm sie přeblec. Bez jednâ ciýzkų zimâ łostâkoł sie Halsce Ignac. Ignaca napocnų bolejć břuch. Noupřód myślejli, ize mu coś łod joudła zaskodziyło, ale to było co îksego. Te bolejści go ani po tydniu nie popuściyły. Po dwuch tydniach sło Ignacowi jescy gořej. Břuch go corouz to wjŷcej boloł. Halska łozgřoła we pjecu cegłâ, i zawinųła jų we hantuch. Ignac môg se na tej cegle gřouć nogi, ale i to mu nie pómôgło. Dała Ignacowi kjejlisek gořołki. Ignac jednak nie chcioł tego kjejliska wypić. Halska sie łozpłakała. Jak Ignacowi juz ani gořołka nie smakuje, to to juz jes bardzo niedobry znak. Na drugi dziyń rano, zabrała Halska synka, i posła śní do kościoła řykać. Ta ściezka do tego kościoła była wydeptanou i gładkou. Halska na tej ściezce wykjouzdła i padła. Łóna sie we tý wysokí śniegu kole tej ściezki nie umjała ze tej husty wykopać. Synek jej musioł pómoc stanųńć na nogi. Jak zaś přiśli do dóm, to tyn synek to Ignacowi łosprawjoł. Ignaca boloł břuch, i łón był bardzo skřŷntny. Łodpejdzioł synkowi: “Matka niy mou chodzić do kościoła, a sie před tý kościołý we śniegu woulać, bo to mu nie pómoze. Łóna mou do tego kościoła wlyź, a tá mou za niego řykać!” Halska juz nie wjejdziała, co mou robić, i zwołała rodzinnų radâ. Do tej rady noulezoł Ignac, Halska, jedyn brat łod Ignaca i dwje siostry łod Halski. Napocli radzić, co by to noulepsej zrobić. Přiśli do překónaniou, ize noulepsej by było, jak by Halska posła do ziejlnej Ulki. Halska mjała tej ziejlnej Ulce tá całų stanckâ łod Ignaca łopisać. Môgło by być, ize ta ziejlnou Ulka be mjejć před Ignaca te prawe lyki. Douchtora tedy we całej łokolicy nie było, a kloustôr wybudowali w Siołkowicach kâs nieskořej. Ziejlnų Ulkâ ludzie bardzo chwoulyli. Łóna była wysoko ucónou. Ziejlnou Ulka robjyła ze róstomajtnych ziołôw, kwjoutkôw, gřibôw i îksych řecy kropki, maści i teje, chtore ludzių pómôgły, jak byli stancni. Łóna mjała, chnet na kazdų stanckâ, te prawe lyki. Niechtorego stancnego, łóna před śmjercių uretowała. Ziejlnou Ulka študowała te zbjyraniy ziołôw jescy u jejej starki. Ziejlnou Ulka była ale jescy lepsou, jak jejej starka. Jak kobjyty křwawjyły, to í ziejlnou Ulka dała macicne kropki, i te křwawjyniy ustało. Te macicne kropki łóna robjyła ze zcourniałych, zagřibjónych kłóskôw zyta, chtore zbjyrała na polach. Jak kobjyta mjała za chłopa słopołka, to jej ziejlnou Ulka dała gořejlne kropki. Te kropki ta kobjyta musiała po kryjómu wkropić do teju ze lipowego kwjyciou, i posłodzić tyn tej jednų łezeckų mjodu. Jak tyn chłop jednâ šoulkâ tego teju wypjył, to łón po jedný kjejlisku gořołki, tři dni řigoł. A jak łón wypjył dwa kjejliski gořołki, to go na drugi dziyń chciało łozerwać. Jedna kobjyta łosprawjała, ize jejej chłop, po tych kropkach łod ziejlnej Ulki, jak se jednego wypjył, dalej řigoł jak widzioł!! Ale sie to była prouwda, tego niy mogâ pejdziejć. Co sie tyn chłop we tý casie musiou nasuchać tego přezywaniou łod tej kobjyty, tego se zoudyn nie umjy wyłobrazić. Niechtory słopołk po tý teju, juz kjejliska do gouřci nie chyciył. Halska posła do tej ziejlnej Ulki i łosprawjała jej ło tej stancce Ignaca. Niekjedy go zugło coś na lewej strónie břucha, a niekjedy na prawej. Ziejlnou Ulka sie tej Halsce přisuchała, ale na kóńcu pejdziała, ize łóna se jescy nie umjy zrobić tego klarownego łobrazu tej stancki. Pejdziała Halsce, ize Halska jej mou přiniyś we flasecce łod Ignaca ranne jscochy. Te jscochy łóna zbadoł, i to be leksej umjejć wynouś, co tymu Ignacowi jes. Jak to be wjejdziejć, to łóna zmjŷsoł Halsce před Ignaca te prawe lyki. Na drugi dziyń dała Halska synkowi flaseckâ ze tymi jscochóma, i pejdziała mu, ize łón tâ flaseckâ mou zaniyś do ziejlnej Ulki. Synek wzių tâ flaseckâ i posed. Na dwoře zrobjyli se chłopcy na zamařniŷntej kałuzi dugų kjouzdackâ. Jedyn za drugí na tej kjouzdacce kjouzdoł. Tyn był noulepsy, co noudalej zakjouzdnų. Synek tez chcioł spróbować, jako daleko łón přidzie. Pjyrsy rouz nie přised tak daleko jak chcioł, i spróbowoł to jescy rouz. Wzių taki daleki anlauf jak umjoł. Přised teraz doś daleko, ale łod tego šwųgu na kóńcu tej kjouzdacki poud, i potřaskoł tâ flaseckâ. Côz tu tera robić? Boł sie přezywaniou. Zalejcioł wartko do dóm, i napocnų łowić îksų flaseckâ. Mjoł scejściy, bo chnet takų flaseckâ noud. Flasecka była jednak próznou. Zased do chlywa, i skrył sie za krowâ, co by go zoudyn nie widzioł, i tá chcioł najscać do tej flasecki. Ale łón prawje tedy nie umjoł. Wyciskoł tak mocno ze siebje jak umjoł, ale ani kropejlka śniego nie wylazła. Narouz napocła siurać krowa. Synek sie dugo nie namyśloł i podstawjył tâ flaseckâ pod tâ krowâ. Zacis potý tâ flaseckâ špóntý, ździebko jų z wjyřchu łomył, i zaniôs jų do ziejlnej Ulki. Ziejlnou Ulka mu pejdziała, ize łón mou dó niej kole scwourtej po połejdniu přiś, to łóna mu dou před łojca lyki. Synek přised ło scwourtej do ziejlnej Ulki i zastoł jų bardzo zamyślónų. Za chwilâ sie Ulka łobróciyła do synka, i pejdziała mu, ize łóna tego nie rozumjy. Łóna tři razy te jscochy gynał zbadała, a yno wysło to samo. Kouzała synkowi w dóma pejdziejć, ize łojciec jes ciejlny, i ize łón sie wjeřâ za tydziyń łociejli. Taky coś łóna jescy nigdy nie uzyła, i besto nie umjy mu dać tych prawych lyków. Łóna mu dou jednak tej. Tyn tej łóna douwoł kobjytų, jak łóny pórâ dni před porodý dostanų bolejści. Tyn tej tý kobjytų zawse pómôg, i kobjyty dostały zdrowe dziejcio. Jak tyn tej kobjytų pómoze, co dostanų dziejcio, to łojcowi, jak łón dostanie ciejle, tyn tej wieřâ tez pómoze. Synek přised do dóm, i wsystko tak pejdzioł, jak mu to ta ziejlnou Ulka kouzała wyprawić. Jak to Halska słysała, to łóna sie noupřôd siųndła na stolik, a potý zbladła. Pejdziała do Ignaca, jako łón taky coś moze ucynić familyjej?. Dyć łón zagańbi całų familyjų! A nie yno familyjų. Łón zagańbi całe Siołkowice!! Ignac sie napocnų brónić. Łón se nie umjoł připómniejć, jako sie taky coś môgło zrobić. Halska mu tego jednak nie wjeřyła. Jak ziejlnou Ulka to tři razý zbadała, a yno wynoudła to samo, to to musi štymować. Po jakíś casie uwařyła łod ziejlnej Ulki tej, i Ignac musioł tyn tej pić. Potý pejdziała do synka, ize łón ło tý zoudnymu ani niy moze dychnųńć. Synek sie tymu wsystkymu přisuchoł, i łobjecoł Halsce, ize łón ło tý zoudnymu nie dychnie. Dwa dni nieskořej sło  Ignacowi po tý teju juz lepsej. Břuch juz go tak nie boloł, ale łod casu do casu, go tá yno jescy coś břuchu zugło. Přised tyn cas, jak sie Ignac mioł łociejlić. Halska pejdziała, ize Ignac tego ciejla w dóma niy moze dostać. Jak sie to chto dowjy, to łóni sų gotowi. Juz sie na drógâ niy mogų pokouzać. Napakowała Ignacowi rukzak z joudłý i ciepłymi bucioróma. Pejdziała mu, ize łón te ciejle musi dostać tá, dzie go zoudyn nie znou. Dugo to juz niy moze třwać, ouz te ciejle dostanie. Ignac to na kóńcu sóm uznoł. Při dřwickach sie pozegnali. Halska wcisła Ignacowi jescy wartko do dybzaka sejś pjŷntoukôw, co by se môg po dródze co kupić. Było to wsystko co mjała. Jak widziała Ignaca pôjś, to sie Halska łozpłakała. Ignac sed po tej chulicy Śwjŷntego Michoła. Kole kościoła překrocył Wjejlų Drógâ, chtorou sła dalej bez pola do Popjejlowa. Šose jescy tedy nie było. Za kościołý sed Ignac dalej ku błóniu. Kole kaplicki łostoł stouć, i zajzdřoł jescy rouz na swojy Siołkowice. Płakać mu sie chciało, bo nie wjejdzioł, dzie go ta dróga wjejdzie. Sed dalej ku Łodře. Było bardzo zimno, a śniyg tak yno pod třewikóma skřipjoł. Dosed do Łodry. Na Łodře był ruby lôd. Přelouz bez tâ Łodrâ niedaleko přewozu tak, co by go přewoźnik nie widzioł. Tyn přewôz nieskořej noulezoł Cyrysowi. Potý přised do Golcowa. W Golcowje skrųńciył ku Břegu i dostoł sie do Nikoliny. Napocło sie ćmić. We Nikolinie stanų na postřodku drógi, i sie nałokoło siebje łobejzdřoł. Ujzdřoł jedyn budynek, chtory był postawjóny boký do drógi. Wjejdzioł, ize to jes kacma. Te drugy budynki stoły giblý do drógi. Wlouz do tej kacmy sie ździebko łogřouć. Był tez juz doś zmâncóny. Łobstalowoł se u kacmourki achtlik gořołki. We kacmje było ciepło, i po jedný kjejlisku gořołki, juz mu sło lepsej. Jak tâ gořołkâ wypjył, to sie spytoł kacmourki, sie by łón niy môg dostać we kacmje noclyg. Kacmourka mu łodpejdziała, ize łóna juz mou we wsystkich izbach gości. Łóna sie pódzie ale spytać do sųmsiada, sie tá by niy mjejli před niego plac. Nie třwało dugo, to přisła nazoud. Pejdziała Ignacowi, ize łóna go do tego sųmsiada zawjejdzie. Na dwoře było ćma. Přiśli do tego sųmsiada. Sųmsioud pejdzioł Ignacowi, ize we budynku juz placu niy mou, bo mou grómoudkâ dziejci. Łón mu moze jednak we chlywje nasykować plac do spaniou. Tá tez je ciepło. We kóńskí chlywje juz śpi parobek, to łón by sie musioł powalić do tego drugygo chlywa. Ignac sie na to zgodziył. Gospodouř přiniós do chlywa tři snopki słómy. Ignac se tâ słómâ w jedný rogu łozpostar. Mjoł dzie spać. Powalył sie na tâ słómâ, i napocnų myślejć. Myśloł ło Halsce, ło synku, ło Siołkowicach, i nie třwało dugo, to přimruzył łocy, i napocnų chrapjejć. Nad raný łobudziył Ignaca kokot, chtory napocnų pjouć. Tyn gospodouř tez mioł we tý chlywje kury. Ignac sie poleku bachtoł. Łobróciył sie jescy rouz na drugų strónâ, a tu při ní co lezy. Porusył to, a to było ciepłe. Ignac posed do dřwi łod tego chlywa, i poleku te dřwi łotwar. We tý chlywje zrobjyło sie jaśniej. Přised do swojygo roga, a na tej słómje, dzie łón lezoł, lezało ciejle. Ignac sie wystrasył. Łónymu zarouz přisło do głowy, co sie we tej nocy musiało zrobić. Łón sie musioł bez tâ noc łociejlić. Chyciył sie za břuch. Břuch juz go wcale tak nie boloł. Pocis wartko wsystky swojy řecy do rukzaka, i pocichu wylouz z tego chlywa. Potý přelouz bez dwôr na drógâ. Napocnų łod tego gospodarstwa smjatać. Uciekoł ku Łodře, i přelouz bez Łodrâ naprost Popjejlowa. Zrobjyło sie jaśniej. We Nikolinie posła kobjyta łod tego gospodouřa do chlywa dojić krowy. Wlazła do chlywa i sie wystrasyła. Přilejciała bladou do chłopa, i pejdziała mu, ize tyn chłop, chtory tá wcora lezoł na tej słómje, přemjyniył sie we ciejle, a jedna krowa we chlywje, yno na te ciejle zaglųndou. Chto wjy, sie to nie jes złe. Gospodouř jej sie spytoł, sie łóna nie jes casý pofyrtanou, ale potý sóm sed łobejzdřejć, co to tá we tý chlywje je. I rychtig. Na tý placu, dzie lezoł tyn chłop, lezało teraz ciejle. Co sie ze tý ciejlý potý zrobjyło, tego sie zoudyn nie dowjejdzioł. Ignac był roud, ize te ciejle pozbył, i łón juz sie we Nikolinie nigdy nie pokouzoł, a Halska nie chciała sie tá iś kogo pytać. Ignac posed dalej do Popjejlowa, a potý po zadku do dóm. Přised do dóm, i łosprawjoł Halsce, co sie we łostatnių noc zdařyło. Halska mu pejdziała, ize łón sie musi po tej ciŷzkej nocy zarouz powalić do łózka. Łozgřoła zaś we pjecu cegłâ, i wcisła jų Ignacowi pod pjeřinâ. Potý zalejciała do ziejlnej Ulki po nowe lyki. Ziejlnou Ulka sie wsystkymu přisuchała, i dała Halsce te prawe lyki. Po tý łociejlyniu sło Ignacowi lepsej. Nie třwało ani tydziyń, to Ignac, bez te lyki łod ziejlnej Ulki, blank wyzdrowjoł. To, co ejch tu napisoł, jes prouwda. Mje to kazdy moze wjeřić. Łosprawjała mi to moja starka. oja starka sie to dowjejdziała, za młodų dziewuchâ, łod ziejlnej Ulki, a ziejlnou Ulka nie klouciyła!! Dobře yno było, ize sie to tedy zoudyn nie dowjejdzioł, bo by chnet nałokoło Siołkowic ludzie byli łosprawjali: “Juz ejście to słysejli? W Siołkowicach, to sie i chłopi ciejlų”. Wolfgang Lazik