HISTORIJOŁ. TA PRAWOŁ, ABO WYUCÓNOŁ?

Wprowadzamy nowy cykl wpisów pod nazwą “Nase ślónsky historije”. Znajdziecie tu szereg opowieści w nasej tradycyjnej, siołkowickiej gwarze.

Przedstawione tutaj prace to nie tylko historyjki spisane gwarą na potrzeby konkursu Literackiego „Ze Śląskiem na Ty”. To również obrazki z historii i przeszłości naszych Starych Siołkowic, naszej Małej Ojczyzny. Może sprawią pewne trudności w czytaniu i rozszyfrowaniu poszczególnych słówek, jednak dla wszystkich, którzy „korzeniami” tkwią tu z pokolenia na pokolenie będą mniej kłopotliwe. Dla pozostałych niech będą zachętą do poznania… kierując się słowami Lucie Di Angeli Ilovan: „Człowiek, który nie zna swojej przeszłości, nie ma przyszłości”.
Autor MM.

HISTORIJOŁ. TA PRAWOŁ, ABO WYUCÓNOŁ?

Nie lubia sie ucyć historijej tak jak moja siostra. Łóna moł całe ksiónski ze historijej we głowie, wsystko wiy. Lubi sie jej ucyć i dobrze jej to wyłazi. Ale łostatni casy coś mie do tego trocha cióngnie. Nie ło samo ucyniy sie łoschodzi. Ni. To je co innego. Bo dzie sie rusa, dzie jaki fajer, abo starsi z familijej sie trefió, to słysa ło starych, starsych i blank starych róstomajtnych przipadkach, co sie we Siołkowicach wydołrzały. I tes ło interesantnych ludziach, A dyć to je nasoł historijoł. Nie wia sie wiycie, ale nasa wiejś snołdła sie we dziejsiyńciu wsiach ze całej Polski we takej Sieci Nołciekawsych Wsi. To jus coś znacy. Ze całego kraju yno dziejsiyńć wsiów wybrali, nó i nołs tes! Tak ze tydziyń tymu nasa sołtyska była po taki certyfikat, nó i tera mozymy sie wsyscy radować, ale i chwołlić. Joł nie wiejdzioł za co sie taki zasuzóny tytuł dostołwoł, ale babcia mi to wyelklerowała. Pejdziała mi, ize na to skłołdoł sie łogrómnie kans punktów i punkcików i tes to dugo trzwoł, coby sie ze wsystki  wyrobić (jak mi pejdziała to jus poprzejdniy władze gmynne mocno ło to walcyły i kans sie przi ty narobiyły): wiejś musi miejć wysoky walory takygo cegoś jak dziejdzictwo materyjalne, przestrzynne, krajobrazowe i wiejskoł tradycyjoł. Ale wiejś musi sie tes łozwijać, miejć ciekawe usugi turystycne, gastrónomicne, noclegowe. I łobejrzcie yno, my to wsystko mómy. Coś we tej nasej wsi jes takygo spusobnego, bo jus we dwa tysiónce dziejsiónty roku Siołkowice zdobyły tytuł Piynknoł Wiejś Łopolskoł.  A tera, jak ejch to wycytoł, je „unikatowoł i ciekawoł”. Joł tak myśla, ze nołbarzej do tych wiejlkich tytułów przicynić sie mołgły te piynkne, uformowane, i zadbane place, a choćby taki, co idzie bes dołwniejse kałuze na Gburach. Dziadek i babcia (łojcowie łod mojego papy)  jescy dobrze pamiyntajó te kałuze, a w nich połno ptactwa, gańsi i kacków. Pytó sie, po co łóny były i tak stoły bes sóm środek wsi? Anó kiedyś, pejdziała ołma (nasa prababcia)  to były blank potrzebne. Jak na Gburach zacło sie połlić, a wsystky dómy i stodoły były drewniane i słómiane, to stónd gburzi brali wiadróma woda i gasiyli. We tych kałuzach tes mocyli próntki, tzn. wiklina, bo kans ludzi w nasej wsi wyrołbiało kosyki, plejćki, hokry i róstomajtne mejble z próntków. Nó i całoł gadzina sie tu tołplała. A bes zima to cansto dziejci sie tołplały, jak sie pod niymi lód załómoł.

Tera jak idziymy do skoły i nazołd to sie kludziymy po ściesce, co idzie na tych zasypanych kałuzach. A wiecór do kościoła jak sie idzie to jescy sie ta świycó lampy. Piyrwej to we guminiołkach ciynsko było przelyź i na kole przejechać, pejdziała moja ołma. Mómy  fajnie sporzóndzóny i zadbany plac przi kościejle, fajny plac zabaw co się zwie Podwórko Nivea. Joł jus je za stary, ale mój młodsy brat cansto ta łazi. Przed takich trocha starsych só urzóndzynia do gimnastykowanioł sie na świyzy lófcie. Mómy tes kans sklepów, frizerów, restałracyje, gabinety łodnowy i miejsca noclegowe. Wsystko, coby nołs ludzie łodwiydzali, a nó sie dobrze zyło. I tes zyje sie dobrze.

Nase Siołkowice to je fajnoł, wiejlkoł wiejś.

We tych nasych Siołkowicach to prawie wsyscy sie znajó, kozdy wiy, dzie chto miynskoł, łod kogo pochodzi, co robi, wiejla moł dziejci i jak sie te dziejci zwió. Śmiysne je to ize bardzo kans ludzi moł przezwiska. Skoda ze je RODO, mołgbych sie napytać biydy jakby mie jaki byamter dzie podoł i niy moga sypać takymi przezwiskóma, co jy ludzie dalej uzywajó. Ale połra śnich moga tu wymiynić, bo jus ci ludzie pómarli. Jak sie pejdziało: łod Jatka, łod Brzejzika, Urbanka, Upchlónej, Gnołcika, Mrucka, Maniecki, Wawrzina – zarołs kozdy wiejdzioł ło kogo chodziyło, choć jejich nazwiska były blank inne. A nołfajniejse to je, co mi moja ołma pejdziała: „tedy połlyło sie u Gnołta kole Sopy”(gnołtek suzy do rómbanioł drzewa i zawse stoł kole sopy, dzie chowało sie drzewo). A Gnołt i Sopa miejli blank inne nazwiska. Abo „łóna była łod Gołómbka, co wele Kłobuska miynskała”(gołómbek to ptołk, a kłobusek tes pochodzi łod ptołka. Kłobuch to inacej myszołów). I tes ci dwa miejli blank inne nazwiska. Ale ejch sie pośmioł.

Cy wy wiycie chto to je wyprołsac? Joł tes nie wiejdzioł, ale jak rołs ejch mojej ołmie łosprawioł  ło skole, to mi pejdziała: „Nadołwołs jak wyprołsac na wesejlu”. Cós to za figura tyn wyprołsac? To taki starosta wesejlny, pejdziała ołma, ale piyrwej był wyprołsac. I nazwa innoł i funkcjoł  tedy inacej wyglóndała. Wesejla ze wyprołsacóma były łod downych lołt na Ślónsku, a trzwały dzieś do sejśdziejsióntych lołt zesłego wieku. Zani młody pón wyrusył po swoja przisłó kobiyta zeby jó zabrać do kościoła, w jego dómie zjawioł sie wyprołsac. Łón to przemołwioł do pana młodego ize kawaliyr śniego fajny, statecny i móndry. Ale dyć na wieki nie łostanie kawaliyry. Jus Pón Bócek stworzył nołprzód Adama, ale tu nie było widoków na zyciy samymu nó to przikludziył mu kobiyta, coby raźniej mu było. Tak niech młody biere przikłołd, be mioł kobiyta, dokupy stworzó dobry i scejśliwy dóm. Potyn prosiył łojców pana młodego ło błogosławiyństwo przed tego zynicha. Po ty błogosławiyństwie wyprołsac i goście zebrani udali sie do dóm łod młodej pani. Przeważnie śli piechty, ale jak było daleko, abo do drugej wsi, to jechali bryćkóma, kolasóma a i fórmankóma. U młodej pani wyprołsac wyprołsoł młodoł łod swojich łojców. Nierołs było ciynsko, bo młody musioł zapłacić za swoja wybranka, abo drogo wykupić. Wyprołsac dziynkowoł młody, dołwoł łostatniy rady, błogosławiył, łodmołwioł Zdrowaśka i Łojcynas. Dziynkowoł tes jedny i drugy łojcó za dobre wychowaniy swojich dziejci.  Wsystko  zalezało łod humoru i zwycaju samego wyprołsaca. A wiejla przi ty było śmiychu i zabawy. Na kóniec młodych pobłogosławiyli łojcowie, jedni i drudzy sie popłakali i wsyscy sie udali do kościoła na ślub. Moja babcia dała mi bardzo fajnoł ksiónska „Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie” , chtoroł łopracowała profesor Teresa Smolińska. Widzioł ejch ta połra razy spómniane Siołkowice. Bana cytać, jak be wiyncej casu i mi sie be studzić. Jescy musa pejdziejć ło tych wyprołsacach. Bo to byli normalni ludzie, abo gburzi, abo robotnicy, a taky wyprołsaniy to robiyli dodatkowo, ale musijeli to umiejć i lubiejć. Tes wia łod ołmy ize we Siołkowicach byli dwa tacy fajni chłopi, co chodziyli wyprołsać. Jedyn to był Franciszek Kania, gospodołrz ze Klapaca, a drugi Jakub Kania, co miynskoł na Gburach. Wcale nie spokrewnióni, choć tak samo sie zwali. Jakub Kania zaś był znany jako poeta ludowy i działacz społeczny. Jak idziymy do skoły to mijómy dóm, we chtory urodziył sie i miynskoł Jakub Kania. A przi róndzie stoji pómnik, poświyncóny tymu nasymu znanymu i wiejlkymu cłowiekowi ze Siołkowic.

Jescy inni nie bylejacy wiejlcy ludzie tu miynskali. A choćby taki Sebastian Woś, co doł sie dó nazwiska dopisać Saporski. Łón to pojechoł we połowie dziewiyntnołstego wieku do Braziliej, za chleby. Za ni wyjechało do tego dalekygo kraju kupa gburów i nie yno. Pojechali, choć wiejdziejli ize nazołd jus nie przijadó, ale tedy, w tych casach, była tu łogrómnoł biyda, w kozdy dómie kupka dziejci a pola mało, to i biyda sie wciskała. Tyn Sebastian Woś Saporski jest zwany łojcy emigracyjej polskej we Brazylijej.

Wymiynić tu tes trza wiejlkich ludzi, co ło Siołkowicach ksiónski napisali: Andrzej Stampka, Otto Spisla i Manfred Kutyma. Ci dwa łostatni to miynskali we Nowych Siołkowicach, ale nie skodzi, pisali ło historijej całych Siołkowic. Chyba niy ma takej drugej wsi ło chorej tejla ksiónsków je. Tes sie trza tym pochwołlić.

Stónd pochodzi tes bardzo kans farołrzów i misijónarzów. Ci misijónarze byli po cały świejcie połostrzónsani: we Japónii, Nowej Gwineji, w Rzymie, za Uraly, we Brazylijej. Tera jus yno jedyn zyje, we Brazylijej.

Cansto ze nasó familió jejździymy kołóma na wyciecki, cansto tes łazimy piechty na spacyrki i podziwiómy co sie nałokoło nołs dzieje. A we świynta i niejdziejlne popołejdnia nie łómijómy nasego kierchowa. I ta tes jes nasa historijoł. A jescy jakoł! To ejch sie łostatnio przekónoł. Jes kans fajnych pómników, róstomajtnych nowych i drogich, ale tes je kans starych, takich blank starych. Tak bych pejdzioł, ize te stare só taky prawe, prawie wsystky jednaky. Niy ma jus cansto umrandungu, ale stoji głównoł bryła, kamiyń ze napisóma, a na niej krzis, nierołs z Pónbócky, nierołs prózny. Na niechtorych je tes zdjynciy tego tu pochowanego. To je wsystko nic. Joł stoł i zaglóndoł jak wryty. Na wiejlu śnich só napise pó niymiecku, ale na niechtorych só po polsku! Nie po ślónsku, yno po polsku.  Jaki cudy? Ołma mi zawse, jak coś łosprawiała to gołdała „za Niymca”, abo „za niymieckich casów. A miała na myśli lata sprzed drugej wojny światowej. A tu widza tejla pómników ze takymi polskymi napisóma? I tak na tyn przikłołd pise „Tu spoczywa w Bogu moja ukochana żona, nasza dobra matka …..ur. 8.maja 1850, um. 24. sierpnia 1908. Niech spoczywa w spokoju”.  I kans takich blank podobnych, yno nazwiska i imióna sie zmiyniajó, nó i daty, ale wsystko sie tycy tych casów „za Niymca”. (Cobyście mie niy miejli za wichłaca , to tu na kóńcu dołónca połra łobrołsków ze nasego kierchowa).  Joł nie umioł tego spochołpić. I chto mi to moł wyelklerować, jak nie ołma? To znacy moja praołma. Nó bo je nołstarsoł z familijej, a młodsi mogó nie wiejdziejć. I cós mi łóna pejdziała? Pejdziała tak:

We Siołkowicach, jak we wsystkich dołwnych wsiach nałokoło miynskali ludzie ze pokolynioł na pokolyniy, co sie tu urodziyli, stónd byli ich łojcowie, ołpowie i starziki. Wsyscy sie dobrze znali, jak to na wsi. Robiyli, ucyli sie, chodziyli do kościoła i cansto sie dokupy bawiyli na zabawach we kacmie. Wsyscy tes zgodnie zyli. Ale jak świat światy rózmajcie ludzie myślejli. Besto, ze nase ziymie były rołs polsky, rołs niymiecky, to i ludzie pocuwali sie w jedna, abo drugoł opcjoł. Bych pejdziała, padoł ołma, ize dzisiej je podobnie. Dalej padoł , za niymieckich casów były tes polsky szkółki, rózmajte kurse i z jednej familijej niechtorzi ucyli sie pó niymiecku, a niechtorzi po polsku. Bywało tes ize za niymieckich casów” we kościejle były mse po polsku. Besto tes chto sie cuł barzej „Niymcy” to na kierchowie postawiył pómnik ze niymiecki napisy, a chto „Polołky” to ze polski napisy.

A joł myśloł, ze cołrne je zawse cołrne, a biołe to biołe. A tu ni. Widzis padoł mi jescy ołma, dyć tera tes mómy jedna msoł pó niymiecku i to wierza we wsystkich kościołach nałokoło. A i na teraźniejsych  pómnikach snojdzies rózmajte napise. Ale to nie kóniec świata, byleby yno wsyscy dalej zgodnie zyli, bo to je nołważniejse.

Ale ciekawe rzecy mómy na tych nasych małych słońskich wsiach, co?

Tak sie myśla po co mi sie kans ucyć historijej ze ksiónsków, lepiej z cego innego sie podcióngnónć. Trza yno suchać starsych i samymu zapamiyntować to, co sie zdołrzało u nołs. Dyć to tes je historijoł. Nó chyba ze trocha źle myśla, bo z drugej stróny zołcka mie be pytać tego co je we ksiónsce, a nie tego cego ejch sie dowiejdzioł na fajerach abo łod jakygoś ujka cy łod ołmy. Mie nie interesuje chto i camu sie biył na wojnie, abo chto rzóndziył w jaki państwie. Wola to, co sie u nołs dzioło, jak ludzie miynskali, co robiyli. Trocha to niesprawiejdliwe, ize niy mozymy sami wybiyrać cego sie chcymy ucyć, ni? Nó powiydźcie sami.

Autor: Sebastian Macioszek